Νίκος Λυγερός: Η έννοια της γνώσης στις επιστήμες

Μία από τις κυριότερες βάσεις των επιστημών είναι η έννοια της γνώσης. Πιο γενικά, οι γνώσεις αποτελούν το πρώτο πρίσμα της επιστήμης με το οποίο ασχολείται η μελέτη που θα οδηγήσει στην ερμηνεία τους. Μ’ αυτόν τον τρόπο, βλέπουμε ότι υπάρχει μία αναλογία με το στόχο στον τομέα της στρατηγικής. Και οι γνώσεις και οι στόχοι, τουλάχιστον παραδοσιακά, είναι οι αρχές μιας θεωρίας και κατά κάποιο τρόπο δεν ανήκουν σ’ αυτήν. Η εξέλιξη της θεωρίας είναι μεταγενέστερη και δεν μετατρέπει την αρχική γνώση, αν και η ερμηνεία της είναι όντως διαφορετική. Αυτή η ιδέα είναι όμως αληθινή;

Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να επισημάνουμε ότι κατανοούμε μόνο ό,τι μπορούμε και προπαντός βλέπουμε μόνο ό,τι κατανοούμε.Το ίδιο αντικείμενο μπορεί όχι μόνο να ερμηνευτεί διαφορετικά, αλλά είναι όντως διαφορετικό όταν το κοιτάζουν διαφορετικά άτομα: η γνώση του αντικειμένου εξαρτάται από το επίπεδο του ερευνητή. Κοιτάζοντας την ίδια φόρμουλα, δεν βλέπουμε τα ίδια πράγματα. Και μ’ αυτή την έννοια, αντιλαμβανόμαστε τη μη αντικειμενικότητα της γνώσης. Και υπάρχει συσχετισμός με τον όρο θεωρία. Το τι θεωρώ είναι αυτό που ερμηνεύω. Άρα, η γνώση είναι ένα πολύπλοκο κατασκευαστικό σύμπλεγμα ερμηνειών. Διότι υπάρχει μια συστηματική οργάνωση του συνόλου. Και σ’ αυτό το σύνολο ανήκει και η αντίληψή μας διότι διαμορφώνεται κι αυτή με την εξέλιξη των γνώσεων. Αν αρχικά η γνώση μας είναι αλγοριθμική, στο τέλος της διαδικασίας μπορεί να γίνει ολική ή ακόμα και ολιστική, αν καταλάβουμε την ουσία της δομής που μελετούμε.

Η έννοια της γνώσης δεν είναι χρονικά αμετάβλητη, είναι απόλυτα σχετική. Το ίδιο φαινόμενο δεν αποτελεί μία και μόνο γνώση, μα ένα σώμα γνώσεων. Η αρχική έννοια της γνώσης, η παραδοσιακή, είναι μόνο ένα μέρος αυτού του σώματος. Ενώ η δομή του είναι πιο βαθιά κρυμμένη.

Μία από τις πιο κοινές και απλές γνώσεις είναι το φως. Όλος ο κόσμος το γνωρίζει. Ποιος όμως το καταλαβαίνει; Ξέρουμε όλοι την ιστορική εξέλιξη της έννοιάς του από την αρχαιότητα έως την κβαντική θεωρία και τη θεωρία της σχετικότητας. Και μπορούμε όλοι να φανταστούμε ότι στο μέλλον με τη μεγάλη ενοποίηση των δυνάμεων, η έννοια του φωτός θα εξελιχθεί. Το φως παραμένει το ίδιο, όχι όμως η σχετική μας γνώση. Το ίδιο προκύπτει και με την έννοια της μάζας και πιο γενικά της βαρύτητας. Κάθε νέα θεωρία διαμορφώνει το βλέμμα μας μ’ έναν επαναστατικό τρόπο. Διότι η εξέλιξη της επιστήμης συμπίπτει με την αναθεώρηση των γνώσεων.

Η έννοια της γνώσης δείχνει, λοιπόν, ότι η τελευταία δεν αποτελεί κάτι το απόλυτο. Είναι μόνο μια θεωρητική υπόθεση που δεν έχει άμεση σχέση με την αντικειμενικότητα αλλά με την πληροφορία. Η ίδια η πληροφορία είναι το αποτέλεσμα της νοητικής μας ικανότητας, έχει μια γνωστική βάση. Διότι προέρχεται από τα συμπεράσματα που βγάζουμε. Μ’ αυτή την έννοια, βλέπουμε ότι η πληροφορία είναι μόνο μια ένδειξη και οι προεκτάσεις της είναι όλα τα συμπεράσματά μας.

Όμως, όπως το είπε ο Einstein, δεν υπάρχει μέθοδος που οδηγεί από το πείραμα στη θεωρία. Κι εδώ συνειδητοποιούμε τη συμβολή της δημιουργικότητας που είναι η μόνη ικανή να ερευνήσει το μέλλον της έννοιας της γνώσης. Τελικά, πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε την απλοϊκότητα της αρχικής έννοιας της γνώσης στις επιστήμες και να δεχτούμε τη συμβολή στην ορολογία της όχι μόνο της νοητικής μας ικανότητας, μα και της δημιουργικότητας της σκέψης μας. Ανήκουμε στον κόσμο κι ο κόσμος ανήκει στη σκέψη μας. Οι γνώσεις μας είναι το γνωστικό μας βλέμμα του κόσμου.


Πηγή: Νίκος Λυγερός