ΠΑΡΑΞΕΝΑ, ΑΝΕΞΗΓΗΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ

Οι μπαταρίες της Βαγδάτης

Το Ιράκ, το Ιράν αλλά και η ευρύτερη περιοχή της μεσοποταμίας υπήρξε ως ένα από τα πιό ενδιαφέροντα μέρη για τους αρχαιολόγους, ειδικά στις αρχές του 20ου αιώνα, καθώς εκεί τοποθετούνται μερικοί από τους πιό μεγάλους πολιτισμούς της ιστορίας (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι, Πάρθοι) αλλά και μερικοί από τους μεγαλύτερους θρησκευτικούς μύθους (κήπος της Εδέμ, Πύργος της Βαβέλ, δέντρο της γνώσης, κατακλυσμός του Νώε).
Το 1938 λοιπόν, ένας Γερμανός αρχαιολόγος, ο Wilhelm Konig, έμελλε να κάνει μια ανακάλυψη η οποία θα τάραζε τον επιστημονικό και τον αρχαιολογικό κόσμο. Σε ανασκαφές που έκανε λίγο έξω από τη Βαγδάτη στην περιοχή Khujut Rabu, ανακάλυψε ένα μικρό πήλινο βάζο, ύψους 15cm και διαμέτρου 13cm, το οποίο περιείχε έναν χάλκινο κύλινδρο στερεωμένο στο χείλος της οπής, ο οποίος με τη σειρά του περίκλειε μια μικρή σιδερένια ράβδο σφηνωμένη σε καπάκι αποτελούμενο από στερεή πίσσα. Βέβαια, μερικοί υποστηρίζουν ότι ο ίδιος δεν το ξέθαψε, αλλά το βρήκε στην αποθήκη του μουσείου της Βαγδάτης, του οποίου ήταν και διευθυντής. Επίσης, δεν είναι ξεκάθαρο το αν βρήκε ένα ή περισσότερα τέτοια βάζα, τα οποία σύμφωνα με επίσημα στοιχεία είναι περίπου 12, εκ των οποίων τα περισσότερα σε άσχημη κατάσταση.
Όπως και να έχει, έπειτα από έρευνες σχεδόν δύο χρόνων, ο Konig εξέθεσε μια εργασία σύμφωνα με την οποία το εύρημα αυτό δεν ήταν τίποτε άλλο από μια αρχαία μπαταρία. Αυτός ο ισχυρισμός με την τεκμηρίωσή του φαντάζει ορθός, καθώς έχουμε να κάνουμε με τα χαρακτηριστικά ενός γαλβανικού στοιχείου, δηλαδή δυο ηλεκτροδίων από μέταλλα διαφορετικού δυναμικού βυθισμένα μέσα σε ένα ηλεκτρολυτικό υγρό – ξίδι ή υγρά σταφυλιού. Μια τέτοια δήλωση όμως τον έφερε σε σύγκρουση με την επιστημονική κοινότητα αλλά και το θρησκευτικό κατεστημένο της εποχής...

Η χρονολόγηση της μπαταρίας της Βαγδάτης που καθίσταται μεγαλύτερη των 2000 ετών, μας πάει πίσω μεταξύ 250 π.Χ. και 225 μ.Χ., όπου το μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής κατεχόταν από την αυτοκρατορία των Πάρθων (Parthian, 247 π.Χ. – 228 μ.Χ.). Οι Πάρθοι ήταν ένας νομαδικός πολεμικός λαός χωρίς αξιόλογα τεχνολογικά επιτεύγματα, γεγονός που προβληματίζει τους επιστήμονες όσον αφορά την προέλευση των εν λόγω δοχείων. Άλλα στοιχεία κάνουν λόγο για κληροδότηση αυτής της ανακάλυψης από τον πολιτισμό των Περσών Σασσανών (Sassanian). Όσο για τα υλικά κατασκευής των μπαταριών,αυτά ήταν προσιτά από τους περισσότερους λαούς εκείνης της εποχής και η κατασκευή τους ήταν σχετικά εύκολη. Παρ’ολ’αυτά δεν παρατηρείται πουθενά αλλού στον κόσμο αντίστοιχη κατασκευή, αφού τουλάχιστον απ’όσο ξέρουμε, κανείς από τους Αιγύπτιους ή τους Έλληνες (που μπορούν να θεωρηθούν τεχνολογικά πιό ανεπτυγμένοι πολιτισμοί) δεν είχε αναπτύξει χρηστικές εφαρμογές του ηλεκτρισμού, ούτε φαίνεται να είχε την αντίστοιχη τεχνογνωσία (επαναλαμβάνω: σύμφωνα με αυτά που επισήμως γνωρίζουμε).

Στον τελευταίο ισχυρισμό, πιθανόν να στηρίζονται και τα σενάρια περί μετάδοσης της γνώσης από κάποιον προγενέστερο προηγμένο πολιτισμό, εξωγήινους ή ακόμη και χρονοταξιδιώτες. Αν μάλιστα υποθέσουμε πως ο Konig δεν τα βρήκε κατά τη διάρκεια ανασκαφών αλλά μέσα στις αποθήκες του μουσείου, τότε τα στοιχεία περί προέλευσης των πρωτόγονων αυτών μπαταριών γίνονται ακόμη λιγότερο ξεκάθαρα. Η πιο αποδεκτή υπόθεση πάντως, όσον αφορά τη δημιουργία των μπαταριών από τον τότε λαό των Πάρθων, κάνει λόγο για… ένα συμπτωματικό φαινόμενο,μια τυχαία ανακάλυψη του ηλεκτρισμού, στηριζόμενη μάλιστα στο επιχείρημα ότι τόσα πράγματα έχουν ανακαλυφθεί τυχαία. Άλλη μια, κάπως πιο ενδιαφέρουσα θεωρία, αναφέρει πως μερικές φορές είναι δυνατόν οι εφευρέσεις να προπορεύονται της επιστημονικής αρχής στην οποία στηρίζονται.
Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, έγιναν κάποιες έρευνες που είχαν ως αποτέλεσμα την πιστή αναπαραγωγή των μπαταριών αυτών για να διαπιστωθεί (ή μάλλον να επιβεβαιωθεί) η λειτουργικότητά τους. Έτσι λοιπόν, ο αμερικανός μηχανικός της General Electric High Voltage Laboratory (του Pittsfield της Μασαχουσέτης), Willard F. Gray, κατασκεύασε ένα πιστό αντίγραφο της μπαταρίας βάζοντας ως καταλύτη τον χυμό των σταφυλλιών και παράγοντας ρεύμα τάσης 2 Volt. Σε ένα άλλο πείραμα, χρησιμοποίησε ως καταλύτη θειικό χαλκό και πάλι είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή ρεύματος τάσης 1,5 Volt, όσο δηλαδή μια κοινή μπαταρία ΑΑ. Παρόμοια πειράματα διεξήχθησαν και από την ομάδα της Dr M Senechal στο Smith College.
Φαντάσου τον εαυτό σου εκείνη την εποχή, με την αφέλεια ενός δεισιδαίμονα πιστού, να μπαίνεις σε ένα ναό (ή, γιατί όχι, σε ένα παλάτι) με σκοπό να πάρεις τη συμβουλή των θεών σου για ένα στρατιωτικό/πολιτικό/κοινωνικό/θρησκευτικό ζήτημα που σε απασχολεί. Η επαφή σου με ένα άγαλμα ή γενικά με ένα πολύτιμο αντικείμενο του ιερού χώρου, έτσι ώστε μέσω του αγγίγματος να πάρεις την κρίση του, θα μπορούσε να είναι είτε θετική είτε αρνητική, δίνοντάς σου την αντίστοιχη απάντηση. Φυσικά, αυτό που δε θα έβλεπες, θα ήταν η επέμβαση του ιερέα, όπου με τη διακοπή ή μη της παροχής ρεύματος στο κύκλωμα πίσω από το άγαλμα, θα «κατεύθυνε την κρίση του θεού» σου. Σε μια διαφορετική εκδοχή, ένας μικρός και ξαφνικός κλονισμός ή μια ανεξήγητη ενόχληση (πάντα λόγω του ρεύματος) θα σε περίμενε, σε περίπτωση που επιχειρούσες να ασεβήσεις κλέβοντας ή έστω αγγίζοντας το αντίστοιχο πολύτιμο αντικείμενο ή άγαλμα. Σε κάθε περίπτωση, ο θαυμασμός (ή και η αντίστοιχη αποτροπή) γι’αυτό το ανεξήγητο και μυστηριώδες φαινόμενο, θα ενίσχυε την πεποίθησή σου για την ύπαρξη ανώτερων θεϊκών δυνάμεων όπου εξουσιάζουν τα ιερά αυτά αντικείμενα και γιατί όχι, κι εσένα!

Η παραπάνω εκδοχή είναι μια από τις υποθέσεις των επιστημόνων για τη χρησιμότητα των μπαταριών αυτών, καθώς το άθροισμα ενός αριθμού μπαταριών συνδεδεμένων μεταξύ τους στη σειρά, θα μπορούσε να αυξήσει τη συνολική τάση. Αν συνδέσουμε μάλιστα και τις μπαταρίες αυτές με αγάλματα, ιερά αντικείμενα ή διακοσμήσεις σε ναούς, «παίζοντας» ουσιαστικά με την τάση του ρεύματος, τότε συνθέτεται μια φαντασμαγορική και ταυτόχρονα «θαυματοποιά» εικόνα. Ξεκάθαρα, πρόκειται για πρόκληση εφέ με τον ηλεκτρισμό για λόγους εντυπωσιασμού αλλά συνάμα και επιβολής των ιερατείων στους πιστούς. Υπάρχει όμως και μια αδυναμία σε αυτή την υπόθεση, εκφραζόμενη από στόματα αρχαιολόγων. Δε βρέθηκαν πουθενά κάποια καλώδια που να τις συνδέει μεταξύ τους, κάνοντάς τις να λειτουργούν σαν μια. Ο δρ Craddock, μελετητής των μπαταριών, αναφέρει μεταξύ άλλων: «Είναι λυπηρό για εμάς το γεγονός ότι δεν έχουν βρεθεί καλώδια», ωστόσο, είναι πιθανό να υπάρχουν καλώδια αλλά να μην έχουν βρεθεί ακόμη, ή να βρίσκονται στο μουσείο της Βαγδάτης αλλά να τους έχει αποδοθεί άλλη ονομασία – και χρησιμότητα.

Άλλες υποθέσεις των αρχαιολόγων για τη χρησιμότητα αυτών των μπαταριών, αποδίδουν τη χρήση τους στον γαλβανισμό μετάλλων ή στην επιμετάλλωση. Η επιμετάλλωση, γίνεται με δύο τρόπους: με σφυρηλάτηση λεπτών λωρίδων του ενός μετάλλου πάνω στο αλλο και με ηλεκτρόλυση. Οι μπαταρίες λοιπόν είναι πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλείο για το δεύτερο τρόπο, την ηλεκτρολυτική επιμετάλλωση. Ο γερμανός αιγυπτιολόγος και διευθυντής του μουσείου Roemer & Pelizaeus, δρ Arne Eggebrecht, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, υποστήριξε ότι κατάφερε με αυτή τη μέθοδο να επιχρυσώσει ένα κομμάτι ασήμι με μια πολύ λεπτη λωρίδα χρυσού, χρησιμοποιώντας χυμό σταφυλιού ως ηλεκτρολύτη. Την ίδια στιγμή όμως, ένας ερευνητής στο ίδιο μουσείο, ο Bettina Scmitz, χαρακτήριζε τα στοιχεία του πρώτου «αξιολύπητα», κάνοντάς μας να έχουμε ακόμη μεγαλύτερες αμφιβολίες για την πραγματική χρήση αυτών των μπαταριών. Επιπλέον, άλλα αρχαιολογικά ευρήματα απορρίπτουν τη χρήση των μπαταριών για επιμετάλλωση, καθώς έχουν κατασκευαστεί, είτε απευθείας με επικόλληση φύλλων χρυσού στο βασικό μέταλλο, είτε με τη χρήση πάστας υδραργύρου. Παρ’ολ’αυτά, η χρήση των μπαταριών γι’αυτό το σκοπό αποτελεί την επικρατέστερη από τις υποθέσεις για τη χρησιμότητά τους.
Άλλη μια πιθανή χρήση της μπαταρίας της Βαγδάτης, είναι για θεραπευτικούς σκοπούς. Ήδη από τότε, οι Κινέζοι έκαναν χρήση του βελονισμού, του οποίου τα αποτελέσματα συνδέονταν με την ύπαρξη ηλεκτρικού ρεύματος. Αν λάβουμε υπόψη και τις μυτερές προεξοχές που βρέθηκαν σε μια μπαταρία, τότε πιθανόν να στέκει μια τέτοια θεωρία. Ορισμένοι επιστήμονες πάντως υποστηρίζουν ότι δε στέκει για τον λόγο ότι η τάση που θα παρήγαγε αυτή η μπαταρία, δε θα είχε αναλγητικά αποτελέσματα σε κάποιον δυνατό πόνο.  Άλλωστε, τα άλλα αναλγητικά που χρησιμοποιούσαν οι τότε λαοί, όπως οι Έλληνες και οι Αιγύπτιοι το κρασί και την κάνναβη, ή οι Πέρσες το όπιο, ήταν πιό αποτελεσματικά.

Επιπροσθέτως, μερικοί κάνουν λόγο για χρήση σε τελετουργίες ή άσκηση κάποιου είδους μαγείας. Το σίγουρο είναι πως δε ξέρουμε που μπορούν να έχουν χρησιμοποιηθεί, παρ’όλο που αισθανόμαστε να προσεγγίζουμε την αλήθεια μέσα από τις παραπάνω υποθέσεις. Πέρα από το ότι δεν έχουν γίνει επαρκείς έρευνες για τη χρήση τους, θα μπορούσαμε να θέσουμε και τον παράγοντα της προσέγγισης. Κάθε στοιχείο που αφορά το παρελθόν, είναι θεμιτό να εξετάζεται με τις αντίστοιχες συνθήκες της περιόδου στην οποία ανήκει. Δεν αποκλείεται λοιπόν να μας διαφεύγει η χρήση τους γιατί η (αφαιρετική) πορεία που έχουμε στη σκέψη μας, δεν είναι ίδια με αυτή που μπορεί να είχαν εκείνοι οι άνθρωποι.
Τελικά, όποια και να είναι η χρήση τους ή η προέλευσή τους, οι μπαταρίες της Βαγδάτης, είναι ένα από τα πιό θαυμαστά αρχαιολογικά ευρήματα, πέρα από το αν οι διδαχές της συμβατικής αρχαιολογίας προσπαθούν να μας πείσουν για το αντίθετο. Ο Alessandro Volta (προς τιμήν του οποίου χρησιμοποιούμε και τη μονάδα μέτρησης της τάσης «Volt») δεν ανακάλυψε τον ηλεκτρισμό, απλά τον... ξανα-ανακάλυψε!

Δυστυχώς, ο επίλογος δεν είναι και τόσο αισιόδοξος, όσο «αγωνιώδης». Όλοι γνωρίζουμε την κατάσταση του Ιράκ, μετά την «απελευθέρωσή» του από την αμερικανική κυβέρνηση, γεγονός που προκαλεί ανυσηχίες για την ακεραιότητα των ευρημάτων αυτών. Δεν είναι δυνατόν να έχουμε ακριβείς πληροφορίες για την κατάσταση του μουσείου αυτή τη στιγμή. Ο πόλεμος και οι λεηλασίες, όπως γίνεται κατανοητό, δεν αγγίζουν μόνο το λαό, αλλά και τον πολιτισμό και την ιστορία του, δίνοντας μικρές πιθανότητες να έχουν μείνει ανεπηρέαστες οι μπαταρίες, αν και -ξαναλέω- τίποτε δεν είναι σίγουρο σχετικά με την τύχη τους. Έπειτα από τη λεηλασία του μουσείου της Βαγδάτης, δεν έχει διευκρινιστεί τί έχουν απογίνει, όχι μόνο οι μπαταρίες, αλλά και άλλα σημαντικά ευρήματα της Μεσοποταμίας. Ας ελπίσουμε να είναι όλα, αν όχι στη θέση τους, τουλάχιστον σε συντηρήσιμη κατάσταση...